2 - Onderzoek naar bewustzijn

 

Waarom een blog over onderzoek naar bewustzijn?

Tijdens mijn studie Biologie heb ik gewerkt volgens de natuurwetenschappelijke methode van onderzoek. Vandaar dat ik niet alleen geïnteresseerd ben in Advaitisch zelfonderzoek maar ook nieuwsgierig ben naar publicaties over wetenschappelijk onderzoek naar bewustzijn bij de mens. In dit blog geef ik daarop mijn visie in het licht van Advaita. Verder buig ik me over de vraag of andere levensvormen dan de mens ook over bewustzijn beschikken of zelfs bewustzijn zijn.

24 mei 2023

 

Wetenschappelijk onderzoek

Af en toe verschijnen er artikelen over (natuur)wetenschappelijk onderzoek naar bewustzijn of naar het ‘ware zelf’. Die leveren tot nu toe niets op. In een artikel in de NRC, getiteld: 'Je ware zelf? Dat bestaat niet’ [1], wordt een onderzoek beschreven waaruit blijkt dat men het ‘ware zelf’ niet heeft gevonden. En de conclusie luidt dan: ‘Je ware zelf’ bestaat niet. Deze conclusie is onjuist want afwezigheid van bewijs is nog geen bewijs van afwezigheid [2]. Ook wordt naarstig gezocht naar waar in de hersenen bewustzijn is gelokaliseerd, waarbij men er van tevoren al van uit gaat dát bewustzijn ergens in de hersenen zit. Wie weet is het wel andersom! [3] Ook dit soort onderzoek heeft niets opgeleverd. Kennelijk zijn er wetenschappers die er vanuit gaan dat de natuurwetenschappelijke methode geschikt is om bewustzijn te onderzoeken. Maar er zijn er ook die daarover hun twijfels hebben. 

Volgens mij is de natuurwetenschappelijke methode, met als eerste fase het waarnemen van een verschijnsel, daarvoor niet geschikt want bewustzijn bevindt zich altijd alleen aan de ‘waarnemende kant’ en kan zelf niet als iets worden waargenomen. Het heeft geen vorm en is niet te lokaliseren, zoals blijkt uit Advaitisch zelfonderzoek [4]. Dan is het ook geen wonder dat wetenschappelijk onderzoek naar bewustzijn niets heeft opgeleverd.

 

Zelfonderzoek

Zoals blijkt uit blog 1 is onderzoek naar bewustzijn wel mogelijk in de vorm van Advaitisch zelfonderzoek. Het is zelfs het meest primaire onderzoek in Advaita. Iedere volwassene aan wie je de vraag stelt: “Ben je een bewust wezen?” zal daarop bevestigend antwoorden [5]. En als je jezelf vraagt: “Wie of wat ben ik nou eigenlijk?”, dat wil zeggen altijd, dan valt alles af behalve bewustzijn. En je persoon dan? Die ben je niet altijd, blijkt uit nader onderzoek [6]. Omdat dit zelfonderzoek herhaalbaar is en altijd hetzelfde resultaat oplevert is het betrouwbaar en valt bijvoorbeeld niet binnen de categorie incidenteel. Dit betekent dat je niet  bewustzijn hebt maar bewustzijn bent. Het vermogen om te beseffen dat je bij jezelf (of beter: als jezelf) aantreft is het onmiddellijke bewijs hiervan.

Samengevat blijkt uit zelfonderzoek dat bewustzijn je doet beseffen, dat het zelf niet waarneembaar is als iets en daardoor onopvallend is in de dagelijkse zin van het woord, dat bewustzijn het ‘meest nabije’ is voor ieder mens, en dat de ware natuur van ieder mens bewustzijn is.

Om te realiseren dat je bewustzijn bent is het essentieel om dit zelfonderzoek daadwerkelijk uit te voeren. Dan besef je het pas echt, is mijn ervaring.

 

Hoe zit het nu met andere levensvormen dan de mens?

Tot in de 20^e eeuw ging men er van uit dat dieren, zelfs mensapen, niet over bewustzijn beschikken, en niet kunnen denken of voelen. Inmiddels heeft natuurwetenschappelijk onderzoek bij verschillende dieren onder meer aangetoond dat ze pijn kunnen voelen, dat ze zich bewust zijn van hun lichaam en/of dat ze in staat zijn tot empathie. Een paar voorbeelden: het baasje dat per ongeluk op de staart van zijn hond trapt zal er niet over twijfelen dat het dier jankt van de pijn; neurofysiologisch onderzoek heeft aangetoond dat honden pijnzintuigen en  –zenuwen hebben; ook vissen voelen waarschijnlijk pijn als ze aan de haak worden geslagen. Vanwege het zogeheten analogiebesluit [7] kunnen we stellen dat bewustzijn hierbij een rol moet spelen. Mensapen en dolfijnen tonen empathie naar soortgenoten en zelfs naar niet-soortgenoten [8]. In deze gevallen is het wel heel duidelijk dat bewustzijn een rol moet spelen.

Kijkend vanuit Niet-weten meen ik dat alle levensvormen bewustzijn nodig hebben om te kunnen waarnemen. In onderstaande paragraaf ‘Één soort bewustzijn’ ga ik in op het unieke vermogen dat bewustzijn heeft om mee te maken, om waar te nemen. Met andere woorden het is onmisbaar voor alle levensvormen, inclusief planten, om op welke manier dan ook te kunnen waarnemen en reageren op hun omgeving. Alle levensvormen moeten dus over bewustzijn beschikken.

 

Zijn alle levensvormen bewustzijn?

Ik ga er zelfs vanuit dat alle levensvormen bewustzijn zijn maar zeg er meteen bij dat daarvoor tot nu toe geen bewijs is, en het is maar de vraag of dat bewijs er ooit komt. Want zelfs als andere levende wezens dan de mens al in staat zouden zijn om zelfonderzoek te doen, hoe zouden ze ons dat dan kunnen laten weten? Maar aan de andere kant is er geen reden om aan te nemen dat andere levensvormen niet bewustzijn zijn.

Dieren

Wat dieren betreft kan nog vermeld worden dat intelligentie-onderzoek met spiegels bij mensapen, olifanten en dolfijnen heeft opgeleverd dat zij hun lichaam herkennen in de spiegel, maar dat is nog geen bewijs van zelfonderzoek naar bewustzijn. Ook het eerder genoemde vermogen tot empathie bij mensapen en bij dolfijnen is geen bewijs van dit zelfonderzoek.

Planten

Dan de plantenwereld. Alhoewel planten geen zenuwstelsel hebben reageren ze wel op hun omgeving: op licht, zwaartekracht, vocht, voedingsstoffen, de grond waarin hun wortels groeien, en zo voort.  Een recente publicatie in het tijdschrift National Geographic [9] meldt dat planten zelfs kunnen communiceren.  Het mechanistische beeld dat de plantenfysiologie tot tientallen jaren geleden opriep over het functioneren van planten [10] is sinds die tijd grondig veranderd. Maar ook deze ‘plantencommunicatie’ is geen bewijs van zelfonderzoek.

 

Één soort bewustzijn

Alleen bewustzijn maakt waarnemen mogelijk, zoals blijkt bij zelfonderzoek (zie blog 1). Bewustzijn is voor elke levensvorm precies hetzelfde want vanuit Niet-weten gezien bestaat er maar ‘één soort’ bewustzijn. We hebben het nu over bewustzijn-op-zich oftewel puur, ongedefinieerd bewustzijn, niet te verwarren met de inhoud van bewustzijn. Bewustzijn-op-zich maakt mogelijk dat je je bewust wordt van dat wat je waarneemt [11]. Bewustzijn begrenst daarentegen niet wat je kunt waarnemen.

Cognitie (het functioneren van zintuigen, zenuwstelsel en hersenen) [12] bepaalt niet dat maar wel wat er waargenomen kan worden en hoe er op gereageerd kan worden. Jakob von Uexkull introduceerde in 1934 het concept ‘Umwelt’ en definieerde het als de omgeving zoals een dier die waarneemt [13]. Vanuit Niet-weten gezien hebben we het nu over de inhoud van bewustzijn. Het moge duidelijk zijn dat cognitie per levensvorm enorm kan verschillen. Zo neemt een teek de oksel van een mens heel anders waar dan de eigenaar van diezelfde oksel. En als we kunnen spreken over cognitie bij planten dan ziet die er ongetwijfeld heel anders uit dan bij dieren.

 

Praten als mensen?

Ik ben mij er zeer van bewust dat de beperkingen van cognitie en anatomie het onmogelijk maken dat planten en dieren kunnen praten en communiceren zoals mensen dat kunnen en zoals dat in animatiefilms en sprookjes wel zomaar kan. Artikelen zoals ‘Kunnen planten praten? Jazeker. En dat doen ze zo’, genoemd in een van de voetnoten, lees ik dan ook met dat besef in het achterhoofd.

Het echtpaar Hayes heeft in de jaren ’50 van de vorige eeuw geprobeerd om de jonge chimpansee Vicky te leren praten. Het bleef bij fluisteren van woorden want het strottenhoofd van een chimpansee is niet geschikt voor menselijk stemgeluid. Na jaren training bleef ook de woordenschat van Vicky beperkt tot een paar woorden [14].

Chimpansees hebben overigens een uitgebreid repertoire aan gezichtsuitdrukkingen, houdingen en geluiden om met elkaar te communiceren [15]. Ook begrijpen ze mensentaal [16].  Bonobo’s zijn in staat om via een touch screen te communiceren met mensen [17]

 

 

[1] NRC Wetenschap-bijlage van 24 / 25 november 2018, p. 6/7

[2] Hier is sprake van een klassieke fout die af en toe wordt gemaakt in wetenschappelijk onderzoek.

[3] In het artikel 'Materie? Die bestaat alleen in onze geest ' zegt filosoof en computer-technologisch onderzoeker Kastrup dat ons bewustzijn niet voortkomt uit ons brein maar dat ons brein voortkomt uit bewustzijn.   https://www.groene.nl/artikel/materie-die-bestaat-alleen-in-onze-geest

[4] In blog 1 staat een voorbeeld van zo’n zelfonderzoek.

[5] Mocht iemand twijfelen of hij/zij wel een bewust wezen is dan is diegene zich toch op zijn minst bewust van die twijfels en dat bewijst alsnog dat diegene wel degelijk een bewust wezen is.

[6] In blog 1 staat bijvoorbeeld de passage:  "Als je helder kijkt zie je dat de persoon niet continu aanwezig is. Je kunt bijvoorbeeld helemaal stil vallen als je iets overweldigend moois ziet."

[7] https://www.ensie.nl/katholieke-encyclopaedie/analogiebesluit

[8] https://www.atlascontact.nl/boek/een-tijd-voor-empathie/

[9] https://www.nationalgeographic.nl/natuur-leefomgeving/a43627073/kunnen-planten-praten-jazeker-en-dat-doen-ze-zo 

[10] https://nl.wikipedia.org/wiki/Plantenfysiologie

[11] Telkens als ik er bij stil sta merk ik dat ik me bewust word van wat ik waarneem doordat bewustzijn (dat ik ben) de vorm aanneemt van datgene wat ik waarneem. Concreet voorbeeld: mijn ogen zien iets, dit wordt doorgegeven naar de hersenen, en doordat bewustzijn de vorm aanneemt van dat beeld wordt ik me er van bewust.

[12] https://nl.wikipedia.org/wiki/Dierlijke_cognitie en https://nl.wikipedia.org/wiki/Cognitie

[13] https://en.wikipedia.org/wiki/Jakob_Johann_von_Uexk%C3%BCll Von Uexkull was de eerste onderzoeker die het belang van het perspectief van het dier inzag. Het later ontwikkelde concept ‘cognitie’ kunnen we beschouwen als voortgekomen uit het concept ‘Umwelt’

 

[14] https://www.youtube.com/watch?v=1-_LsVQb3t0  en https://en.wikipedia.org/wiki/Viki_(chimpanzee)

[15] https://nl.abcdef.wiki/wiki/Chimpanzee#Communication

[16] De ervaring bij hun experimenten met chimpansees leerde Frans de Waal en zijn medewerkers dat de dieren gesproken instructies uitvoeren. Ook in dierentuinen heeft elke verzorger van de chimpansees de ervaring dat de dieren mensentaal begrijpen.

[17] https://scientias.nl/kanzi-de-superslimme-aap/